In dit artikel wil ik zo beknopt mogelijk een aantal psychologische effecten bespreken die invloed hebben op het maken van keuzes en het verwerken van informatie, ondanks dat het een onderwerp is waar je een boek mee kunt vullen. Terwijl er honderden voorbeelden te noemen zijn van praktijken die meestal definitief onjuist zijn, maar door miljoenen mensen als waarheid worden aangenomen, kies ik er bewust voor deze voorbeelden zo weinig mogelijk aan te halen om emotie geladen discussies te voorkomen.

Ik wil beginnen met het beantwoorden van een belangrijke en relevante vraag, namelijk: “waarom moeten mensen, zeker professionals, skeptisch zijn?”

Naar mijn mening zijn wij als professional verantwoordelijk voor de kwaliteit van de informatie die onze cliënten uiteindelijk ontvangen. We leven in een vrij land, dus iedereen mag zeggen en geloven wat hij of zij wil, maar ik vind het belangrijk om op te komen voor het belang van de cliënt. Kies je ervoor om dat niet te doen, probeer dan minstens de geloofwaardigheid van het beroep gezondheidsprofessional in stand te houden. Skeptisch zijn heeft weinig te maken met het constant leveren van kritiek of het afkraken van andermans werk, zoals veel mensen het vaak zien. Nee, het heeft alles te maken met het aan de kaak stellen van foutieve informatie die ons beroep en uiteindelijk de cliënt schaadt.

Ondanks dat waarschijnlijk de meeste mensen het met bovenstaande alinea eens zullen zijn, zal een groot deel zorgeloos onjuiste informatie als feit tot zich nemen. Zijn hier psychologische verklaringen voor?

Het Dr. Fox Effect

Er is een sterke correlatie tussen de wijze waarop informatie wordt gepresenteerd en de geloofwaardigheid ervan. In andere woorden: als je informatie enthousiast en op een vermakende manier presenteert, is de kans groter dat men de betreffende informatie als de waarheid ziet.

Dat klinkt heel vanzelfsprekend, maar het Dr. Fox effect kan extreme vormen aannemen. Het beste voorbeeld is het experiment waar de naam ook uit is voortgekomen.

In 1973 huurde een groep onderzoekers een acteur in om als expert (Dr. Fox) een presentatie te geven over speltheorie. De acteur in kwestie wist niks over het onderwerp en werd slechts vierentwintig uur voor zijn presentatie ingelicht over zijn script. De twee meest opmerkelijke feiten waren dat a) de presentatie werd gegeven aan daadwerkelijke experts over het onderwerp en b) alle informatie volledig verzonnen en waardeloos was.

De presentatie van Dr. Fox duurde twintig minuten. Twintig minuten van onzin, gepresenteerd op een enthousiaste en vermakende manier. Na de presentatie kregen de tien deelnemers, de experts, tijd om vragen te stellen die stuk voor stuk werden beantwoord. Uiteindelijk moest de groep de presentatie beoordelen. Iedereen, zonder uitzondering, vond de presentatie informatief en Dr. Fox kreeg hoge beoordelingen voor zijn werk.

Dit klassieke experiment toonde aan dat je zelfs als expert over een onderwerp verleidt kunt worden om te geloven dat onjuiste informatie, gepresenteerd op een overtuigende en vermakende manier, juist is.

Wat kun je met deze informatie?

Het is altijd prettig om naar iemand met charisma te luisteren, die op een vermakende manier informatie kan presenteren. Let er echter op dat claims los staan van de persoon die de claims maakt. Iemand met een leuke lach kan er nog steeds naast zitten. Beoordeel de informatie die je leest, ziet of hoort los van de persoon die je de informatie geeft.

Confirmation bias

Is het je wel eens opgevallen dat het lijkt alsof je altijd gelijk hebt? Als je iets denkt en er informatie over opzoekt, heb je vrijwel altijd gelijk. Vreemd is dat toch?

De meeste mensen zijn ervan overtuigd dat hun meningen en kennis het resultaat zijn van jarenlang objectief informatie analyseren, om vervolgens tot een rationele conclusie te komen. Dat komt niet helemaal overeen met de realiteit. De waarheid is dat vrijwel iedereen aandacht besteedt en specifiek zoekt naar informatie die overeenkomt met hun overtuiging en tegenstrijdige informatie negeert. Dit heet confirmation bias of ‘bevestigingsvooroordeel’ in het Nederlands.

In de fitnessindustrie zie je dit elke dag, ook bij jezelf. Je bezoekt websites die je van informatie voorzien om je eigen opvattingen te bevestigen, je praat met andere mensen of professionals die dezelfde levensstijl aanhouden als jij en tegenstrijdige informatie vind je meestal definitief onjuist, soms zelfs lachwekkend.

Jezelf concentreren op je eigen gelijk beperkt je ontzettend bij je ontwikkeling, omdat de kans sterk aanwezig is dat je essentiële informatie misloopt. Daarmee krijg je een vertekend beeld van de realiteit. We zoeken altijd naar bevestiging om onze gedachten en theorieën te bevestigen, in plaats van zoeken naar weerleggingen of tegenbewijs. Dat is heel normaal, omdat het gewoon comfortabel is.

Neem de ‘Wason Selection Task’ als eenvoudige test.

A D 4 7

Voor je liggen vier kaarten, gemarkeerd met een “A”, een “D”, een “4” en een “7”. Elke kaart bevat een letter op de ene zijde en een cijfer op de andere zijde.

De opdracht is om te kijken of alle kaarten met een klinker op de ene zijde een even getal op de andere zijde bevatten. De vraag: “welke twee kaarten zou je daarvoor omdraaien?”

De kans is groot dat je, zoals 90% van de ondervraagden, koos om de “A” en de “4” om te draaien. Zo kun je immers bevestigen dat de stelling klopt, voor sommige kaarten.

De kaarten die je zou moeten omdraaien, zijn een klinker en een oneven getal. Dus bijvoorbeeld de “A” en de “7”. Als je namelijk een klinker zou vinden op de achterkant van een oneven getal, kun je de stelling ontkrachten.

Deze eenvoudige test laat zien dat de meeste mensen te weinig onderscheid maken tussen noodzakelijk en voldoende bewijs. De “A” en de “4” omdraaien zou voldoende bewijs genereren en voorziet je van data dat suggereert dat de stelling zou kunnen kloppen, meer niet. Oftewel, je bent bereid om conclusies te trekken op basis van incomplete informatie.

Een ander relevant voorbeeld is mensen die zichzelf wegen. Als de weegschaal een gewicht aangeeft waar je tevreden mee bent, glimlach je en begin je je dag of stap je de douche in. Als het getal je niet aanstaat, heb je eerder de neiging om jezelf nogmaals te wegen, even voor het geval dat er iets niet goed is gegaan. We accepteren makkelijk bewijs dat ons bevredigt, maar eisen meer bewijs als de informatie ons tegenstaat.

Wat kun je met deze informatie?

Realiseer je dat je favoriete gezondheidsprofessional, je moeder, jijzelf en ik vaak de neiging hebben om conclusies te trekken op basis van onvolledige informatie, omdat we zoeken naar informatie dat ons standpunt versterkt of bevestigt. In de gezondheidsindustrie zie je dit bijvoorbeeld vaak terug bij mensen die bepaalde eetgewoontes overnemen en ervan overtuigd zijn dat dit bepaalde kwalen heeft genezen. Dat je iets ziet werken of gebeuren, is meestal onvoldoende bewijs. Er zijn vrijwel altijd veel factoren (zoals tijd en toeval) waar je geen rekening mee houdt, omdat die informatie in strijd kan zijn met wat je wilt geloven. Houd rekening met het complete plaatje en zoek actief naar informatie die je overtuiging eventueel kan ontkrachten.

Het Backfire Effect

In tegenstelling tot wat velen denken, verandert men niet gemakkelijk van gedachten als je hardnekkige feiten aan ze voorlegt. Als je diepste overtuigingen worden uitgedaagd door tegenstrijdig bewijsmateriaal, versterkt dat je overtuigingen alleen maar, blijkt uit meerdere experimenten. Zo werden er bijvoorbeeld bewust onjuiste artikelen over verschillende Amerikaanse politieke kwesties gepubliceerd in een krant. Zodra de proefpersonen een onjuist artikel hadden gelezen, kregen zij de gecorrigeerde en feitelijk juiste versie te lezen. Personen die het op voorhand eens waren met de onjuiste informatie uit het eerste stuk, waren er na het lezen van het tweede stuk nog meer van overtuigd dat hun mening klopte. Dit noemt men ook wel cognitieve dissonantie.

Dat is vrij zorgwekkend en kan aantonen dat zodra je iets toevoegt aan je portfolio van overtuigingen, er alles aan doet om deze te blijven verdedigen.

Satirische websites als The Onion of De Speld schrijven feitelijk onjuiste artikelen, maar toch komen deze overeen met overtuigingen van bepaalde mensen. Het is daarom ook geen verrassing dat hun artikelen onnodig vaak serieus worden genomen.

Dit kan ook verklaren waarom er nog steeds veel geloofd wordt in middeleeuwse overtuigingen of complottheorieën. Dat zijn meningen en ideeën die al generaties overgedragen worden en zo diep genesteld zijn in iemands persoonlijkheid, waar zoveel passie voor is, dat zodra deze uitgedaagd worden, dit voelt als persoonlijke aanval en de persoon in kwestie de kop in het zand steekt. Weigerend te luisteren naar nieuwe informatie.

Een ander eenvoudig voorbeeld wat dit idee ondersteunt, is het ontvangen van kritiek. We aanvaarden gemakkelijk honderd complimenten, maar een enkele negatieve reactie of opmerking kan ons wakker houden ’s nachts. Informatie waar je het mee eens bent gaat zo door je heen, omdat je eraan gewend bent. Informatie waar je het niet mee eens bent, merk je gelijk op.

Het nadeel van social media en het internet is dat je steeds makkelijker tegenstrijdige informatie kunt negeren en ontlopen. Je kunt mensen ontvrienden op Facebook, e-mails verwijderen, lid worden van fora of groepen die exclusief bestaan uit mensen die het volledig eens zijn met alles wat je zegt, etc. Er worden zelfs advertenties gegenereerd op basis van wat je op het internet zoekt. Je kunt de digitale wereld volledig vormen naar jouw ideaalbeeld, zonder ooit intellectueel uitgedaagd te hoeven worden. Is dat werkelijk wat je ‘kennis’ kunt noemen?

Wat kun je met deze informatie?

Als je informatie hebt geaccepteerd als waarheid, lijkt het bijna onmogelijk om van je overtuiging af te stappen. Honderd jaar aan kwalitatief wetenschappelijk onderzoek kan in het niet vallen bij een enkele uitspraak van een zogenaamde helderziende die duizenden jaren geleden heeft geleefd.

Terwijl confirmation bias je beschermt tegen tegenstrijdige informatie als je op zoek bent naar bevestiging, zorgt het backfire effect voor verdediging als die tegenstrijdige informatie toch tussen je verdediging glipt. Of jij dus op zoek gaat naar informatie, of de informatie jou vindt, je blijft bij je standpunt, zonder enige twijfel. Dit gedrag zorgt ervoor dat je over een langere termijn steeds minder skeptisch wordt en kritisch na blijft denken en alleen maar zekerder wordt van je eigen kennis.

Dat is een lastige situatie, maar door te begrijpen hoe dit gedrag ontstaat en je te realiseren dat het absoluut niet uniek is, kun je hier bewust mee leren omgaan. Je leert jezelf en anderen kritisch te bekijken en overtuigingen uit het verleden eventueel te herzien. Er is zo ongelooflijk veel dat we nog niet weten en een hele wereld van juiste informatie ligt voor het grijpen. Dat we veel dingen nog niet weten, betekent echter niet dat in iets geloven genoeg is om er een feit van te maken. Geen enkele hoeveelheid aan geloof, maakt iets een feit.

Het Dunning-Kruger Effect

Dit verschijnsel is een interessante, maar ook erg ongemakkelijke. Justin Kruger en David Dunning kregen aan de hand van een aantal experimenten de indruk dat, in de woorden van Darwin, “onwetendheid vaker dan kennis tot zelfvertrouwen leidt”.

Het komt erop neer dat incompetente mensen de neiging hebben hun eigen kunnen en weten te overschatten en zichzelf daardoor als bovengemiddeld competent zien. Incompetente mensen schatten zichzelf te hoog in, terwijl competente mensen anderen te hoog inschatten.

Dit is een probleem op het internet, waar iedereen expert lijkt te zijn over elk onderwerp, omdat men geen besef heeft van de (ernstige) mate waarin zij tekortschieten. Als je totaal niet twijfelt aan je eigen genialiteit, kan dat letterlijk een gevaar zijn voor anderen. Een kleine hoeveelheid kennis kan men de illusie geven dat zij een specialist zijn over een bepaald onderwerp. Er zijn meer dan genoeg pseudowetenschappers die op een leuke manier weten te vertellen dat bijvoorbeeld klimaatverandering een leugen is of alle grote wereldleiders stiekem aliens zijn. Dat klinkt sommigen misschien vreemd in de oren, maar dit is op het internet dagelijkse koek. Hoe vaak zie je dit niet in de gezondheidsindustrie? Een vriend of kennis laat je enthousiast weten “de laatste tijd veel te lezen over voeding” en vervolgens krijg je twintig uitspraken om je oren die hij of zij op de eerste de beste website heeft aangetroffen.

Het idee is heel eenvoudig: mensen die niet genoeg weten, weten niet genoeg om zich te realiseren dat ze niet genoeg weten. In de praktijk is het een stuk lastiger. We gaan er simpelweg niet van uit dat we ongelijk hebben, want waarom zou je?

Wat kun je met deze informatie?

Het overschatten van je eigen kennis, kan ervoor zorgen dat je foute conclusies trekt en vervolgens keuzes maakt die tot ongelukken leiden. Dat niet alleen. Incompetentie zorgt er vervolgens ook nog voor dat je je niet realiseert dat je ernaast zit en het onjuiste hebt gedaan.

Dit is geen eenvoudige situatie, maar met een open mind kom je heel ver. James Randi zei ooit: “There is a distinct difference between having an open mind and having a hole in your head from which your brain leaks out.”

Een open mind is niets meer dan een geest dat open staat voor nieuwe ideeën en informatie. Een closed mind, of gesloten geest, wijst nieuwe ideeën en informatie pertinent af, zonder er ook maar over na te denken. Daarom is het ironisch dat de grootste extremisten in de gezondheidsindustrie anderen closed-minded noemen, terwijl er bij hen geen molecuul van nieuwe informatie toegelaten wordt.

Men heeft nog wel eens de neiging om je ‘closed minded’ te noemen als je overduidelijk onjuiste informatie weigert te geloven, zoals dat het een goed idee is om koolmonoxide in te ademen, of iets dergelijks. Om open minded te zijn hoef je alleen maar ideeën of informatie te beoordelen, nadat je deze hebt bestudeerd of geëvalueerd, in plaats van het direct af te wijzen. Je hoeft dus niet altijd direct nieuwe informatie te accepteren als juist. Als je iets weigert te geloven, op basis van sterk bewijs, heeft dat ook niets te maken met een closed mind. Een closed mind kenmerkt zich door uitspraken als: “Het maakt me niet uit wat je zegt of hoeveel bewijs je hebt, ik geloof je toch nooit.”

Helaas zijn dergelijke uitspraken en het bijbehorende denkgedrag, heel erg gewoon.

Conclusie

Zolang personen met weinig tot geen expertise aan het woord blijven op het internet, blijft het moeilijker om tot een consensus onder de toonaangevende experts, auteurs en trainers te komen. Een consensus gebaseerd op feiten, niet op aannames en sprookjes. Hoe langer onjuiste ideeën in de industrie blijven bestaan, hoe moeilijker het wordt om men van gedachten te veranderen.

Dat is uiteindelijk de grootste uitdaging. Wellicht moeten we starten met het veranderen van de vraag, zodat het aanbod zich daar op aanpast. Als de lezer kritisch denkvermogen ontwikkelt en goed onderbouwde informatie eist, zal dat op den duur moeten volgen.

Pas dan kunnen we op grote schaal werken aan een fitter bestaan, zonder fabels.

En nu?

De enige praktische informatie die ik mee zou kunnen geven, is dat je op basis van je eigen zelfrespect juiste informatie moet eisen. Informeer jezelf goed over drogredenen en denkfouten, zodat je die in de praktijk makkelijk op kunt pikken.

Uiteraard is een ‘open mind’ slechts een klein deel van de puzzel. Er zijn nog talloze andere factoren, buiten psychologische effecten om, die antwoord geven op de hoofdvraag. Denk aan hoop, het niet juist kunnen interpreteren van onderzoek, de media, etc. Desalniettemin moeten we ergens beginnen met geloof opzij schuiven en ruimte maken voor keiharde feiten. Het is inmiddels 2014. De middeleeuwen zijn al lang achter ons.